માહિતી અધિકારનો કાયદો-૨૦૦૫

રાઇટ ટુ ઇન્ફોર્મેશન એક્ટ (RTI) વિશે વિગતવાર માહિતી

 પરિચય

ભારતમાં રાઇટ ટુ ઇન્ફોર્મેશન એક્ટ, 2005 (Right to Information Act, 2005) એ નાગરિકોને સરકારી કામગીરી અને વહીવટમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે ઘડવામાં આવેલો એક મહત્વપૂર્ણ કાયદો છે. આ કાયદો નાગરિકોને સરકારી સંસ્થાઓ પાસેથી માહિતી મેળવવાનો અધિકાર આપે છે, જેનાથી તેઓ સરકારી નિર્ણયો, ખર્ચ, નીતિઓ અને અન્ય જાહેર હિતના મુદ્દાઓ વિશે જાણકારી મેળવી શકે છે. RTI એ લોકશાહીને મજબૂત કરવાનું એક સશક્ત સાધન છે, કારણ કે તે સરકારી કામગીરીમાં નાગરિકોની સહભાગિતા અને દેખરેખને પ્રોત્સાહન આપે છે.

RTI એક્ટની મૂળભૂત બાબતો

- અમલીકરણ: આ કાયદો 12 ઓક્ટોબર, 2005થી દેશભરમાં લાગુ થયો.

-ઉદ્દેશ: સરકારી કામગીરીમાં પારદર્શિતા, જવાબદારી અને ભ્રષ્ટાચાર ઘટાડવો.

- આ કાયદો કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો, સરકારી સંસ્થાઓ, જાહેર ક્ષેત્રની સંસ્થાઓ અને ખાનગી સંસ્થાઓ કે જે સરકારી ભંડોળ પર આધારિત છે, તેમને લાગુ પડે છે.

-અપવાદો: કેટલીક સંસ્થાઓ જેમ કે ગુપ્તચર એજન્સીઓ (RAW, IB), BSF, CRPF વગેરેને આ કાયદામાંથી આંશિક મુક્તિ આપવામાં આવી છે, જો કે ભ્રષ્ટાચાર અથવા માનવ અધિકાર ઉલ્લંઘન સંબંધિત માહિતી આવી સંસ્થાઓ પાસેથી પણ મેળવી શકાય છે.

​RTI હેઠળ કેવા પ્રકારની માહિતી માંગી શકાય?

RTI એક્ટ હેઠળ નાગરિકો સરકારી સંસ્થાઓ પાસેથી નીચે મુજબની માહિતી માંગી શકે છે:

1. સરકારી નીતિઓ અને નિર્ણયો: સરકારી યોજનાઓ, નીતિઓ, પ્રોજેક્ટ્સ અને તેના અમલીકરણ વિશેની વિગતો.

2. ખર્ચ અને બજેટ: સરકારી ખર્ચ, ફાળવણી, ટેન્ડર પ્રક્રિયા અને નાણાકીય વ્યવહારોની માહિતી.

3. દસ્તાવેજો અને રેકોર્ડ્સ: સરકારી ફાઇલો, અહેવાલો, પત્રવ્યવહાર, નોંધણીઓ અને કરારોની નકલો.

4. જાહેર સેવાઓ: રેશન કાર્ડ, પેન્શન, શિષ્યવૃત્તિ, આરોગ્ય સેવાઓ વગેરેની અરજીઓની સ્થિતિ અને પ્રક્રિયા.

5. અધિકારીઓની વિગતો: સરકારી અધિકારીઓની નિમણૂક, બદલી, પગાર અને કામગીરીની માહિતી.

6. ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરરીતિઓ: ભ્રષ્ટાચાર, ગેરવહીવટ અથવા ખોટી રીતે લાભ આપવાના કેસોની વિગતો.

આ માહિતી લેખિત દસ્તાવેજો, ઇલેક્ટ્રોનિક રેકોર્ડ્સ, ઇમેઇલ્સ, ફોટો, નમૂનાઓ અથવા અન્ય કોઈપણ સ્વરૂપમાં મેળવી શકાય છે.

​માહિતી માંગવાની પ્રક્રિયા

1. અરજી સબમિટ કરવી: RTI અરજી લેખિતમાં અથવા ઓનલાઇન  સબમિટ કરવી. અરજીમાં સ્પષ્ટ પ્રશ્નો, અરજદારનું નામ, સરનામું અને સંપર્ક વિગતો હોવી જોઈએ.

2. ફી: આર.ટી.આઈ. નીચેની અરજીમાં ગુજરાત સરકારના ડીપાર્ટમેન્ટમાં માં રૂ.20 ની ફી ચૂકવવી પડે છે જ્યારે કેન્દ્ર સરકારના ડીપાર્ટમેન્ટમાં રૂ.10 ની ફી ચૂકવવી પડે છે (BPL કાર્ડ ધારકોને ફીમાંથી મુક્તિ). 

3. સમયમર્યાદા: સામાન્ય રીતે 30 દિવસમાં માહિતી આપવી જોઈએ. જો માહિતી જીવન કે સ્વતંત્રતા સાથે સંબંધિત હોય, તો 48 કલાકમાં જવાબ આપવો જરૂરી છે.

4. અપીલ: જો માહિતી ન મળે અથવા અસંતોષકારક હોય, તો અરજદાર પ્રથમ અપીલ અધિકારી અને પછી માહિતી આયોગ (CIC/SIC) પાસે અપીલ કરી શકે છે.

RTI હેઠળ માહિતીનો ઉપયોગ

RTI હેઠળ મેળવેલી માહિતીનો ઉપયોગ નીચેના હેતુઓ માટે થઈ શકે છે:

1. પારદર્શિતા અને જવાબદારી: સરકારી નિર્ણયો અને ખર્ચની દેખરેખ કરીને ભ્રષ્ટાચાર રોકવો.

2. જાહેર હિત: જાહેર સેવાઓ, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, પર્યાવરણ અને આરોગ્ય સંબંધિત મુદ્દાઓ ઉઠાવવા.

3. અધિકારોનું રક્ષણ: રેશન, પેન્શન, શિક્ષણ, રોજગાર અથવા અન્ય સરકારી લાભો મેળવવામાં મદદ.

4. જાગૃતિ: સમાજમાં જાગૃતિ લાવવા અને લોકોને તેમના અધિકારો વિશે શિક્ષિત કરવા.

5. કાનૂની કાર્યવાહી: માહિતીનો ઉપયોગ કોર્ટ કેસો અથવા તપાસમાં પુરાવા તરીકે થઈ શકે છે.

ભારતમાં RTI નો ઉપયોગ

ભારતમાં નાગરિકો RTI નો ઉપયોગ વિવિધ હેતુઓ માટે કરે છે, જેમાં નીચેના મુખ્ય છે:

1. ભ્રષ્ટાચાર બહાર લાવવો: RTI નો ઉપયોગ ઘણીવાર સરકારી ખર્ચ, ટેન્ડરો અને નિમણૂકોમાં ગેરરીતિઓ ઉજાગર કરવા માટે થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, અદાણી ગ્રૂપના કેટલાક પ્રોજેક્ટ્સ અથવા 2G સ્પેક્ટ્રમ જેવા કૌભાંડોમાં RTI એ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

2. જાહેર સેવાઓની ગુણવત્તા: લોકો રસ્તા, હોસ્પિટલો, શાળાઓ અને પાણી-વીજળી જેવી સેવાઓની સ્થિતિ વિશે માહિતી માંગે છે.

3. વ્યક્તિગત લાભો: રેશન કાર્ડ, પેન્શન, આધાર કાર્ડ, શિષ્યવૃત્તિ અથવા જમીનના રેકોર્ડ્સ જેવી વ્યક્તિગત સમસ્યાઓના નિરાકરણ માટે RTI નો ઉપયોગ થાય છે.

4. પર્યાવરણ અને જાહેર હિત: પર્યાવરણીય પ્રોજેક્ટ્સ, જંગલો, ખાણકામ અથવા પ્રદૂષણ સંબંધિત માહિતી મેળવવા માટે RTI નો ઉપયોગ થાય છે.

5. શિક્ષણ અને રોજગાર: પરીક્ષાઓ, ભરતી પ્રક્રિયા, મેરિટ લિસ્ટ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની કામગીરીની વિગતો મેળવવા.

RTI ની અસર અને પડકારો

- અસર:

  - RTI એ નાગરિકોને સરકારી કામગીરીમાં સામેલ થવાની તક આપી છે.

  - ભ્રષ્ટાચારના અનેક કેસો ઉજાગર થયા છે, જેનાથી સરકારી વહીવટમાં સુધારો થયો છે.

  - ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પણ લોકો તેમના હક્કો વિશે જાગૃત થયા છે.

- પડકારો:

  - RTI એક્ટિવિસ્ટ્સ પર હુમલા અથવા ધમકીઓના કેસો નોંધાયા છે.

  - કેટલીક સરકારી સંસ્થાઓ માહિતી આપવામાં ઢીલ કરે છે અથવા અધૂરી માહિતી આપે છે.

  - ગ્રામીણ અને ઓછું શિક્ષણ ધરાવતા લોકોમાં RTI વિશે જાગૃતિનો અભાવ.

  - જટિલ અપીલ પ્રક્રિયા અને માહિતી આયોગોમાં બેકલોગ.

ભારતમાં રાઇટ ટુ ઇન્ફોર્મેશન એક્ટ, 2005 (RTI) હેઠળ માહિતી મેળવવાનો નાગરિકોને અધિકાર હોવા છતાં, સરકારી કચેરીઓ કેટલીકવાર ખોટી રીતે માહિતી આપવાનું ટાળે છે અથવા તેનો ઇનકાર કરે છે. આ માટે સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના ખોટા અથવા ગેરવાજબી કારણોનો ઉપયોગ થાય છે:

1. "માહિતી ઉપલબ્ધ નથી":

   - સૌથી સામાન્ય બહાનું એ છે કે માંગેલી માહિતી "રેકોર્ડમાં નથી" અથવા "ખોવાઈ ગઈ છે." આ બહાનું ઘણીવાર ખરેખર માહિતી હોવા છતાં ઉપયોગાય છે, જેથી જવાબદારી ટાળી શકાય.

   - ઉદાહરણ: ટેન્ડરની વિગતો, ખર્ચના રેકોર્ડ્સ કે જૂના દસ્તાવેજો ખોવાઈ ગયા હોવાનું કહેવું.

2. "માહિતી ગોપનીય છે":

   - કેટલીકવાર સરકારી અધિકારીઓ દાવો કરે છે કે માંગેલી માહિતી ગોપનીય છે અને RTI હેઠળ જાહેર કરી શકાતી નથી. આ બહાનું ઘણીવાર RTI એક્ટની કલમ 8(1) (રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા, ગોપનીયતા, વ્યાપારી રહસ્યો વગેરે) નો દુરુપયોગ કરીને આપવામાં આવે છે, ભલે માહિતી જાહેર હિતમાં હોય.

   - ઉદાહરણ: સરકારી પ્રોજેક્ટના ખર્ચ અથવા કરારની વિગતોને ગોપનીય ગણાવવી.

3. *"અરજી અસ્પષ્ટ છે"*:

   - અધિકારીઓ દલીલ કરે છે કે RTI અરજીમાં પૂછેલા પ્રશ્નો અસ્પષ્ટ, વ્યાપક કે અસંગત છે, અને તેથી માહિતી આપી શકાતી નથી. આ બહાનું ઘણીવાર અરજદારને હતોત્સાહિત કરવા અથવા માહિતી ટાળવા માટે વપરાય છે.

   - ઉદાહરણ: "આ પ્રશ્ન ખૂબ સામાન્ય છે, કૃપા કરીને ચોક્કસ વિગતો આપો."

4. *"માહિતી બીજા વિભાગ પાસે છે"*:

   - ઘણી સરકારી કચેરીઓ દાવો કરે છે કે માંગેલી માહિતી તેમના વિભાગને બદલે બીજા વિભાગ પાસે છે, અને અરજદારે ત્યાં અરજી કરવી જોઈએ. RTI એક્ટની કલમ 6(3) મુજબ, જો માહિતી બીજા વિભાગ સાથે સંબંધિત હોય, તો અરજી આપમેળે ટ્રાન્સફર થવી જોઈએ, પરંતુ આ નિયમનું પાલન ઘણીવાર થતું નથી.

   - ઉદાહરણ: "આ માહિતી અમારી ઓફિસમાં નથી, તમે XYZ વિભાગમાં અરજી કરો."

​5. *"માહિતી એકઠી કરવામાં વધુ સમય અને સંસાધનોની જરૂર છે"*:

   - અધિકારીઓ દલીલ કરે છે કે માંગેલી માહિતી એકઠી કરવી "અશક્ય" છે કારણ કે તેમાં ઘણો સમય, મહેનત કે સ્ટાફની જરૂર છે. RTI એક્ટની કલમ 7(9) નો દુરુપયોગ કરીને આ બહાનું આપવામાં આવે છે.

   - ઉદાહરણ: "આ માહિતી એકઠી કરવાથી અમારું રોજિંદું કામ અટકી જશે."

6. *"વ્યક્તિગત માહિતીનું ઉલ્લંઘન"*:

   - સરકારી અધિકારીઓ દાવો કરે છે કે માંગેલી માહિતી કોઈ વ્યક્તિની ગોપનીયતાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, ભલે માહિતી જાહેર હિતમાં હોય. આ બહાનું RTI એક્ટની કલમ 8(1)(j) નો દુરુપયોગ કરીને આપવામાં આવે છે.

   - ઉદાહરણ: સરકારી અધિકારીઓના પગાર, બદલી કે નિમણૂકની વિગતોને "વ્યક્તિગત" ગણાવવી.

​7. *"અરજદારના હેતુની પૂછપરછ"*:

   - RTI એક્ટમાં સ્પષ્ટપણે જણાવેલું છે કે અરજદારે માહિતી માંગવાનું કારણ આપવું જરૂરી નથી. તેમ છતાં, કેટલીક કચેરીઓ અરજદારને "શા માટે આ માહિતી જોઈએ છે?" તેવું પૂછીને અરજી નકારે છે.

   - ઉદાહરણ: "આ માહિતીનો ઉપયોગ શું કરશો? તેનું કારણ આપો."

​8. *"અરજીમાં ટેકનિકલ ભૂલો"*:

   - અધિકારીઓ નાની-નાની ટેકનિકલ ભૂલો, જેમ કે ફોર્મેટ, ફીની ચુકવણીની રીત, અથવા સંબંધિત PIO (Public Information Officer) નું નામ ખોટું હોવાનું કહીને અરજી નકારે છે.

   - ઉદાહરણ: "ફી યોગ્ય રીતે ચૂકવાઈ નથી" અથવા "અરજી યોગ્ય ફોર્મેટમાં નથી."

9. *"માહિતી જૂની છે"*:

   - કેટલીકવાર એવું કહેવામાં આવે છે કે માંગેલી માહિતી ખૂબ જૂની છે અને હવે રેકોર્ડમાં નથી. જોકે, RTI એક્ટમાં એવો કોઈ નિયમ નથી કે જૂની માહિતી આપી શકાતી નથી.

   - ઉદાહરણ: "આ રેકોર્ડ્સ 10 વર્ષથી જૂના છે, તેથી અમારી પાસે નથી."

​10. *"અન્ય કાયદાઓનો હવાલો"*:

    - કેટલીક કચેરીઓ એવું કહે છે કે માંગેલી માહિતી RTI ને બદલે અન્ય કાયદા (જેમ કે Official Secrets Act) હેઠળ આવે છે, અને તેથી તે આપી શકાતી નથી. આ બહાનું ઘણીવાર ખોટું અથવા અયોગ્ય હોય છે.

    - ઉદાહરણ: "આ માહિતી અન્ય કાયદા હેઠળ સુરક્ષિત છે."

આવા બહાનાંનો સામનો કેવી રીતે કરવો?

1. *સ્પષ્ટ અરજી લખો*: પ્રશ્નો સ્પષ્ટ, ચોક્કસ અને RTI એક્ટના નિયમોને અનુરૂપ હોવા જોઈએ.

2. *RTI એક્ટની જાણકારી*: RTI એક્ટની કલમો (ખાસ કરીને કલમ 7, 8, અને 19) વિશે જાણકારી રાખો, જેથી ખોટા બહાનાંનો જવાબ આપી શકાય.

3. *અપીલ*: જો માહિતી ન મળે, તો 30 દિવસમાં પ્રથમ અપીલ અધિકારી (FAA) અને પછી માહિતી આયોગ (CIC/SIC) પાસે અપીલ કરો.

4. *રેકોર્ડ રાખો*: RTI અરજી, ફીની રસીદ, અને જવાબોની નકલ સાચવો.

5. આવા કેસોમાં માર્ગદર્શન આપી શકે તેવા વકીલની ની મદદ લો, .

જો રાઇટ ટુ ઇન્ફોર્મેશન એક્ટ, 2005 (RTI) હેઠળ પ્રથમ અપીલ અધિકારી (First Appellate Authority - FAA) ના હુકમ પછી પણ સરકારી કચેરી માહિતી આપવામાં નિષ્ફળ જાય, તો અરજદાર પાસે આગળના કાયદાકીય અને વહીવટી વિકલ્પો ઉપલબ્ધ છે. નીચે આવા સંજોગોમાં શું થઈ શકે તેની વિગતવાર માહિતી આપેલ છે:

1. માહિતી આયોગમાં બીજી અપીલ (Second Appeal)

   - *પ્રક્રિયા*:

     - જો FAA ના હુકમનું પાલન ન થાય અથવા માહિતી ન મળે, તો અરજદાર *કેન્દ્રીય માહિતી આયોગ (Central Information Commission - CIC)* અથવા *રાજ્ય માહિતી આયોગ (State Information Commission - SIC)* માં બીજી અપીલ દાખલ કરી શકે છે.

     - આ અપીલ FAA ના હુકમના 90 દિવસની અંદર દાખલ કરવી જોઈએ.

     - અપીલમાં RTI અરજી, FAA નો હુકમ, અને માહિતી ન મળવાના કારણોની વિગતો સામેલ કરવી.

   - શું થઈ શકે?:

     - માહિતી આયોગ સંબંધિત જાહેર માહિતી અધિકારી (Public Information Officer - PIO) અને FAA ને નોટિસ મોકલી શકે છે.

     - આયોગ હિયરિંગ બાદ માહિતી આપવાનો હુકમ કરી શકે છે.

     - જો PIO નું વર્તન બેદરકારીભર્યું હોય, તો આયોગ તેમની સામે દંડ (રૂ. 250/દિવસ, મહત્તમ રૂ. 25,000 સુધી) લાદી શકે છે (RTI એક્ટ, કલમ 20).

     - આયોગ અધિકારીઓ સામે શિસ્તભંગની કાર્યવાહીની ભલામણ પણ કરી શકે છે.

 2. *હાઈકોર્ટમાં રિટ પિટિશન*

​   - *પ્રક્રિયા*:

     - જો માહિતી આયોગનો નિર્ણય અસંતોષકારક હોય અથવા આયોગ પણ માહિતી આપવામાં નિષ્ફળ જાય, તો અરજદાર *હાઈકોર્ટમાં રિટ પિટિશન* (ભારતના બંધારણની કલમ 226 હેઠળ) દાખલ કરી શકે છે.

     - આ પિટિશનમાં RTI એક્ટના ઉલ્લંઘન અને અધિકારીઓની બેદરકારીની વિગતો આપવી જોઈએ.

​   - *શું થઈ શકે?*:

     - હાઈકોર્ટ સરકારી કચેરીને માહિતી આપવાનો આદેશ આપી શકે છે.

     - કોર્ટ અધિકારીઓને દંડ અથવા અન્ય કાર્યવાહીનો આદેશ આપી શકે છે.

     - જો મામલો ગંભીર હોય, તો કોર્ટ અધિકારીઓ સામે "કોર્ટની અવમાનના" (Contempt of Court) ની કાર્યવાહી શરૂ કરી શકે છે.

3. *કોર્ટની અવમાનના માટે અરજી*

   - જો FAA ના હુકમનું પાલન ન થાય અને આયોગનો હસ્તક્ષેપ ન થાય, તો અરજદાર FAA ના હુકમના ઉલ્લંઘન માટે *હાઈકોર્ટમાં અવમાનનાની અરજી* દાખલ કરી શકે છે.

   - *શું થઈ શકે?*:

     - કોર્ટ અધિકારીઓને હુકમનું પાલન કરવા આદેશ આપી શકે છે.

     - ગંભીર કેસમાં, અધિકારીઓને જેલની સજા અથવા દંડ થઈ શકે છે.

 4. *ફરિયાદ અથવા તપાસ માટે નિવેદન*

​   - *પ્રક્રિયા*:

     - અરજદાર PIO અથવા FAA ની બેદરકારી વિશે માહિતી આયોગમાં ફરિયાદ દાખલ કરી શકે છે (RTI એક્ટ, કલમ 18).

     - ભ્રષ્ટાચાર અથવા ગેરવહીવટના કેસમાં, અરજદાર CVC (Central Vigilance Commission), અથવા રાજ્યની વિજિલન્સ એજન્સીમાં ફરિયાદ કરી શકે છે.

​   - *શું થઈ શકે?*:

     - આયોગ અથવા અન્ય એજન્સી તપાસનો આદેશ આપી શકે છે.

     - જો ગેરરીતિઓ સાબિત થાય, તો અધિકારીઓ સામે શિસ્તભંગની કાર્યવાહી થઈ શકે છે.

 પડકારો

- *સમય*: માહિતી આયોગોમાં બેકલોગને કારણે બીજી અપીલની સુનાવણીમાં મહિનાઓ કે વર્ષો લાગી શકે છે.

- *ધમકીઓ*: RTI એક્ટિવિસ્ટ્સને કેટલીકવાર ધમકીઓ અથવા હુમલાનો સામનો કરવો પડે છે, ખાસ કરીને જો મામલો ભ્રષ્ટાચાર સાથે સંબંધિત હોય.

- *જાગૃતિનો અભાવ*: ઘણા અરજદારોને બીજી અપીલ અથવા કોર્ટની પ્રક્રિયા વિશે જાણકારી હોતી નથી.

### શું કરવું?

1. *દસ્તાવેજો સાચવો*: RTI અરજી, FAA નો હુકમ, અને અન્ય પત્રવ્યવહારની નકલો સાચવો.

2. *સમયસર અપીલ*: બીજી અપીલ 90 દિવસની અંદર દાખલ કરો.

3. *કાનૂની સહાય*: RTI એક્ટિવિસ્ટ્સ, વકીલો, અથવા NGO tiative) ની મદદ લો.

4. *જાગૃતિ*: RTI એક્ટની કલમ 18, 19, અને 20 વિશે જાણકારી રાખો.

5. *સુરક્ષા*: જો ધમકીઓ મળે, તો પોલીસ ફરિયાદ નોંધો અને સ્થાનિક વહીવટને જાણ કરો.

### નિષ્કર્ષ

FAA ના હુકમ પછી પણ માહિતી ન મળે તો અરજદારે હિંમત ન હારવી જોઈએ. *માહિતી આયોગ, **હાઈકોર્ટ*, અને અન્ય વહીવટી પગલાં દ્વારા ન્યાય મેળવી શકાય છે. RTI એક્ટ નાગરિકોને સરકારી પારદર્શિતા સુનિશ્ચિત કરવાનો અધિકાર આપે છે, અને આ અધિકારનો ઉપયોગ કરવા માટે સતત પ્રયાસ અને જાગૃતિ જરૂરી છે.